عنوان: درمان های روان شناختی برای اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی
چرا داروها به تنهایی برای درمان اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی کافی نیستند؟
درمان روان شناختی که برروی مهارت های والدین، مدیریت رفتار و آموزش تاکید می کند در درمان اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی غالباً در درجه اول قرار دارد و بسیار مفید است. درمان دارویی به تنهایی در درمان مشکلات مرتبط با اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی کافی نیست. درمان اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی باید به دو هدف زیر برسد:
کاهش نشانه های اصلی اختلال
بهبود عملکرد قلمروهای آسیب دیده
با آنکه برخی درمان ها ممکن است نشانه ها را از بین ببرند اما برروی عملکردی که برای یادگیری مهارت های تازه ضروری است، تأثیری نداشته باشند. قلمروهای عملکردی موردنیاز این مهارت های جدید هم برای بیماران و هم برای خانواده های شان سازگاری اجتماعی، رفتارها و نگرش های منفی، نقایص مهارت های تحصیلی، و کاهش استرس والدین/ خانواده هستند.
سازگاری اجتماعی
سازگاری اجتماعی یکی از مهمترین حوزه های کارکردی در تعیین موفقیت و نتایج بلندمدت برای کودکان با اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی است. اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی با انواعی از مشکلات اجتماعی مثل رفتارهای درون فردی بی منطق، برانگیختگی، بی اعتدالی و پرخاشگری رابطه دارد. (132) کودکان با اختلال نارسایی توجه / بیش فعالی غالباً در مراحل اولیه زندگی شان منزوی و طرد می شوند. آنها در رشد مهارت هایی که برای شروع و حفظ روابط اجتماعی و دوستانه ضروری هستند، ناموفق اند. به همین دلیل آنها تعامل های اجتماعی مثبت کمتری با کودکان دیگر دارند. اگرچه دارو ممکن است تکانش گری کودک را در موقعیت های اجتماعی کاهش دهد اما برای ایجاد ارتباطات تازه یا باقی ماندن به عنوان عضوی از گروه همسالان کافی نیست.
با درمان دارویی موثر، کودکان با اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی در خانه تربیت پذیرترند می شوند و در پرخاشگری و رفتارهای نافرمانانه کاهش نشان می دهند. این قبیل تغییرات مسلماً منجر به انتقاد و عیب جویی کمتری از سوی والدین خواهد شد. اما فنون تقویتی را که برای ایجاد رفتارهای مثبت در کودک ضروری هستند به والدین نخواهد آموخت. (133) بعد از دارو درمانی موفق، والدین باید از عادت های فرزندپروری غیرموثر دست کشیده و فنون مثبت را یاد بگیرند.
رفتارها و نگرش های منفی
کودکان در پاسخ به شکست ها (ناکامی ها) بوسیله توجه نامتمرکز، بیش فعالی یا رفتار تکانش گرانه، نگرش ها و تفکر منفی را رشد می دهند. عزت نفس پایین یکی از مهم ترین این واکنش هاست. (134) عزت نفس اغلب کودکانی که سال ها شکست و طرد را تجربه کرده اند بوسیله ی درمان دارویی ثمربخش بهبود نمی یابند. (102) روان درمانی ممکن است با خو پنداره منفی مقابله کند و اقدام مفیدی باشد.
نارسایی مهارت های تحصیلی
بین 20تا 80 درصد از کودکانا با اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی دارای نارسایی در مهارت های تحصیلی هستند. باوجود این که داروها یادگیری و نمره پیشرفت تحصیلی را افزایش می دهند اما اثر کافی ندارند. تحقیقات نشان می دهند که درمان های رفتاری نسبت به درمان دارویی نارسایی مهارت تحصیلی را بهتر مورد ملاحظه قرار می دهند.
کاهش استرس والدین/ خانواده
افزودن درمان های روانی- اجتماعی به درمان دارویی واقعاً تاثیر درمان دارویی را در درازمدت افزایش می دهد. به عنوان مثال، مشخص شده که اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی استرس قابل ملاحظه ای را در والدین ایجاد می کند و والدین با استرس زیاد تمایل دارند که در ثابت قدم بودن و پیامدهای مثبت برای رفتار فرزندانشان، بی توجه باشند. بنابراین، کاهش استرس والدین باعث کنترل بیشتر والدین برروی رفتارهای فرزندان شان می شود. همچنین، دارو درمانی باعث کاهش نشانه هایی که برای والدین رنجش آور هستند، می شود. بنابراین استفاده از آموزش کنترل رفتار مثبت والدین همراه با دارودرمانی احتمالاً موفق تر است.
دلیل دیگر برای درمان روانی- اجتماعی این است که به رفع مشکلات مرتبط با اختلال نارسایی توج/ بیش فعالی کمک می کند. به عنوان مثال، بسیاری از کودکان با اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی، اختلال سلوک هم دارند. (137) متخصصان معتقدند که درمان به موقع پرخاشگری و رفتارهای ضد اجتماعی می تواند به طور معنی داری پیامدهای بعدی را بهبود بخشند.
ادامه ی فصل بر روی روان درمان هایی که غالباً در درمان اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی به کار می رود، تمرکز دارد که عبارتند از مدیریت وابستگی مستقیم، آموزش والدین، کلاس درمانی، درمان مهارت های تحصیلی، آموزش مهارت های اجتماعی که با روان درمانی های سنتی مانند خانواده درمانی پیگیری می شود.
روش های رفتاری و شناختی درمان اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی کدامند؟
اخیراً متخصصان بالینی انواعی از نظریه های رفتاری و شناختی را برای فهم و درمان اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی مدنظر قرار داده اند. این روش های بر حذف رفتارهای نامطلوب و کسب رفتارهای تازه به وسیله بکارگیری اصول یادگیری اجتماعی و نظریه رفتار تأکید می کنند. این بخش به بررسی اصول اساسی نظریه رفتاری و شناختی می پردازند که در کنار یکدیگر به عنوان مبنایی برای درمان های روان شناختی موثرتر اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی به حساب می آیند. اصول اساسی رفتار درمانی بر روی چگونگی تاثیر تقویت و پاداش بررفتار تأکید می کند. از سوی دیگر، نظریه های شناختی برروی انواع اندیشه های مرتبط با رویدادها و چگونگی تاثیرشان تأکید دارد. در ادامه، بخش هایی از این نظریه های اساسی و برنامه های درمانی این اصول را مرور می کنیم.
روش رفتاری برای درمان ا ختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی
هدف های رفتاردرمانی، رفتارهای ویژه و کوشش برای تغییر آنها با استفاده از اصول تقویت است. درمان برروی رفتارهای ویژه ای مانند ترک نیمکت یا صحبت کردن نابجا تأکید می کند. نظریه ای که از رفتاردرمانی حمایت می کند می تواند به صورت توالی A-B-C خلاصه شود: پیشامدها، رفتارها، پیامدها. برای اینکه رفتاری اتفاق افتد، پیشامدهای معینی (شرط ها، محرک ها یا پیشامدها) باید بر رفتار مقدم باشند. زمانی که رفتار افزایش یافت به همان اندازه از تقویت کم کنید یا پیامدهایی که به دنبال رفتار می آیند را کاهش دهید. نظریه رفتار معمولاً به خودی خود با تفکرات درونی، احساسات یا انگیزه های بستگی ندارد اما با رفتار ارتباط دارد. اعم از این که کودک دوست دارد یا دوست ندارد پیامد ویژه ای که به دنبال می آید در احتمالی که آن رفتار در آینده تکرار شود، تاثیر دارد.
اصول رفتاری زیر فراوانی رفتار ویژه ای را بوسیله تغییر پیامدهای شان افزایش یا کاهش می دهند:
تقویت مثبت
تقویت منفی
تنبیه
خاموشی
محروم کردن
تقویت مثبت
این نوع تقویت زمانی رخ می دهد که پیامدهایی که بدنبال انجام رفتار می آیند، منجر به افزایش رفتار شوند. به عنوان مثال، اگر کودکی که به آرامی روی صندلی خود نشسته است از والدین پاداش دریافت کند این کار باعث می شود که کودک غالباً به آرامی روی صندلی خود بنشیند. پس آرام نشستن به طور مثبت بوسیله ی جایزه تقویت می شود. همچنین کودکی که جیغ می زند، توجه به آن (بوسیله ی توضیح دادن یا فریاد زدن) جیغ زدن کودک را افزایش می دهد. پس تقویت مثبت رخ داده است. توجه کردن به رفتار نامطلوب غالباً نوعی تقویت غیرعمدی در کلاس و خانه است.
تقویت منفی
مانند تقویت مثبت، تقویت منفی نیز رفتار را افزایش می دهد، اما در این مورد حذف تقویت کننده ی منفی یا جلوگیری از وقوع آن رفتاری را که به این نتیجه انجامیده است افزایش می دهد. به عنوان مثال، والدین به کودک خود می گویند که برادر خود را نزند، کودک اطاعت نمی کند که در نتیجه آن والدین از دستوری که منجر به افزایش کتک زدند کودک شده است صرفنظر می کنند. عدم اطاعت (نافرمانی) غالباً به صورت غیرعمدی تقویت منفی می شود.
تنبیه
تنبیه یعنی این که رفتار نامطلوب بوسیله پیامدهای ناخوشایند متوقف شود. در رفتار درمانی نوع خاصی از تنبیه، هزینه رفتار (جریمه) است. هزینه رفتار یعنی به خاطر رفتار نامطلوبی که کودک انجام داده است. مقداری از تقویت کننده هایی که فرد قبلاً به دست آورد، را از دست می دهد. به عنوان مثال، امتیاز تلفن کردن از نوجوانی که دیر به خانه می آید، گرفته می شود. اگر فراوانی و یا درجه دیر رسیدن کاهش یابد، از دست دادن امتیاز تلفن کردن یک تنبیه موثری بوده است. بهرحال، برخی تنبیه ها فقط به طور موقت رفتار را متوقف می کنند و شرایط را با افزایش خشم و غضب بدتر می کند. بنابراین فنون تنبیه باید خیلی با دقت و گزینشی به کار رود. معمولاً زمانی که ترکیبی از تقویت مثبت و تنبیه بویژه برای رفتارهای پرخاشگرانه به کار می روند نتایج بهتری به دنبال دارند. به عنوان مثال، ترکیب جایزه برای حضور به موقع (تقویت اجتماعی مثبت) همراه با از دست دادن امتیاز برای درآمدن (هزینه رفتار).
محروم کردن
محروم کردن یعنی انتقال کودک برای مدتی از محیطی که در آن تقویت دریافت می کرده به محیط دیگری که تقویت در آن وجود ندارد یا کم است. مثال های رایج عبارتند از: مجبور کردن کودک به نشستن برروی صندلی آشپزخانه یا فرستادن کودک به خانه شان. با وجود اینکه محروم کردن برای آن است که فقط محرک را در محیط کودک تغییر دهد، کودکان معمولاً پیامدهای نامطلوب رفتار را به عنوان تنبیه یا دردناک در نظر می گیرند. کاربرد نامناسب محروم کردن می تواند مثبت یا منفی باشد. به عنوان نمونه سخنرانی والدین یک کودک قبل و بعد از محروم کردن ممکن است تقویت کننده باشد، در حالی که محروم کردن از مشکلات یا تکالیف مدرسه ای خسته کننده ممکن است رفتار نامطلوب را افزایش دهد.
خاموشی
مثل تنبیه، خاموشی نیز رفتار را کاهش می دهد. خاموشی فرآیند نادیده پنداشتن رفتار (تقویت نکردن) تا توقف کامل آن رفتار است. به عنوان مثال، زمانی که والدین حالت خشک (کج خلقی) کودک را نادیده می گیرند، سرانجام حالت کج خلقی متوقف می شود و احتمال بروز این حالت ها در آینده کاهش می یابد. بنابراین والدین و معلمان باید آگاه باشند که قبل از اینکه رفتار تدریجاً متوقف شود و سرانجام کاهش یابد، غالباً بیرون ریزی پاسخ (یا رفتار نمایش مانند) برای یک دوره زمانی کوتاه افزایش می یابد.
روش شناختی برای درمان اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی
نظریه های شناختی برروی اصول تقویتی برای تغییر تفکر یا شناخت های مرتبط به رفتارهای اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی تأکید می کنند. این نظریه های برروی روش گفتاردرونی شده برای تنظیم رفتار تأکید می کنند. تفکر غیرمنطقی یا منحرف می توانند منجر به بدرفتاری شود. مانند کودکی که قبل از اینکه فکر کند بازی را به هم می ریزد. تغییر تفکر کودک یا خودصحبتی درباره ی چیزی واقع بین تر مثل (من می دانم که بی صبری کردم، من نیاز دارم که صبر کنم) به کنترل رفتارش کمک خواهد کرد. درمان شناختی، افزایش توانایی مراجع در حل مشکلات و تنظیم رفتار خودش است. مداخله های شناختی در درمان اختلال نارسایی توجه، بیش فعالی غالباً توأم با راهبردهای رفتاری به کار می روند.
روش های درمانی با استفاده از رویکردهای شناختی و رفتاری
موثرترین درمان های روان شناختی اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی کاملاً برروی روش های رفتاری تکیه دارد. بنابراین مداخله های شناختی و دیگر شکل های درمان غالباً به درمان های رفتاری برای مورد ملاحظه قرار دادن نشانه های رفتارهای پیچیده نسبت به رفتارهای ساده افزوده می شود. رفتاردرمانی بالینی از ترکیبی از روش ها (رویکردها) برای سروکار داشتن با نشانه های وسیع اختلال ها تشکیل شده است.
روش های درمانی که با رفتار درمانی بالینی به کار می روند از مجموعه ای از روش های پیچیده تشکیل شده و طیف گسترده ای از نقایص را نسبت به روش هایی که برروی رفتار هدف (آماج) خاصی تمرکز می کنند مورد ملاحظه قرار می دهند. به عنوان مثال، آموزش والدین، قوانین تقویت، تنبیه و محروم کردن را به والدین می آموزد. سپس آنها می توانند بررفتار فرزندان شان در بسیاری از موقعیت ها مدیریت کنند و در عملکرد مدرسه و برنامه های رفتار پاداش مبتنی بر خانه نقش داشته باشند. مدیریت رفتار کلاسی، اصول آموزش والدین، مدیریت و درمان های شناختی ممکن است به صورت برنامه انفرادی به کار روند. آموزش مهارت های اجتماعی به طور مستقیم برای اصلاح تعاملات اجتماعی و شایستگی (کارآیی) کودک با اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی به کار می رود. رفتار درمانی خانوادگی شامل تمام اعضای خانواده مراجع با اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی است. این بخش روش های درمانی زیر و هم چنین تأثیر آنها را مورد ملاحظه قرار می دهد:
مدیریت وابستگی مستقیم
آموزش والدین
مدیریت رفتار کلاسی
درمان مهارت های تحصیلی
درمان مهارت های اجتماعی
درمان چندالگوی
استخراج :الهام مختاری mokhtari@iranrehab.ir- مرکز جامع توانبخشی ایران